|
مردنی ڕۆشنبیر
فەرەنسا لە دێر زەمانەوە بە لانكەی فەلسەفە و ڕۆشنگەری و بیرمەندان و ڕۆشنبیران ناسراوە. لەدوای جەنگی جیهانی دووەمیشەوە، كاتێك بیرمەندە ناودارەكانی وەك میشیل فۆكۆ (١٩٢٦-١٩٨٤) و كلود لیڤی شتراوس (١٩٠٨-٢٠٠٩) كەوتنە شەنوكەوكردنی فەلسەفەی بونیاتگەرایی و وەستانەوە بەرامبەر زۆرێك لە بۆچوونەكانی بیرمەندەكانی پێش خۆیان. لەبەرەی ئەولاشەوە ژان پۆل سارتەر (١٩٠٥-١٩٨٠)، كە بە پێشڕەوی بیری چەپی فەرەنسی و فەلسەفەی بونگەرایی نوێ دادەنرا، گوژمێكی بەهێزیان بە چالاكی بیر و ڕۆشنگەری و ڕۆشنبیریەوە نا، بەتایبەتی كاتێك زۆربەی بیرمەندانی فەرەنسی لەژێر كاریگەری ووتەكەی ئیدگار كینیە (١٨٠٣-١٨٧٥)، كە ووتبووی; ” فەرەنسا دەبێت كار بۆ شكۆمەندی جیهان بكات و بۆ گەیشتن بە بەها شارستانی و مرۆڤایەتیە گەردونیەكان لەهەوڵی بەردەوامدابێت”. هەستیان دەكرد، كە ئەركی ئەوانە، دەبێت ببنە پێشڕەو وسەرمەشق و ئاڵا هەڵگری بیری شارستانی و مرۆڤدۆستانە و ڕۆشنگەری نوێ. هەر بۆیە لە فەرەنسادا سەرجەم بیركردنەوە و باس و بابەتی بیرمەندان لەدەوروبەری ئازادی و مافەكانی مرۆڤ و مانای ژیان و عەقلانیەت و ڕۆحانیەت و سۆشیالیزم و كۆماریخوازی و نوخبەگەرایی و بوونگەرایی و فەلسەفەكانی پەیوەست بەم ئەندێشانەوە ئەخولانەوە.
فەرەنسای سەدەی بیست بە زۆری بیرمەند و ڕۆشنبیرانی ناسراوە، كە لەوانەیە هیچ كۆمەڵگایەكی تر نەتوانێت شانلەشان و پێشبڕكێ لەگەڵیدا بكات، بڕوانە ناوی فەیلەسوف و بیرمەندانی فەڕەنسیی سەدەی ٢٠، لە ویكیپێدیادا بۆ زانینی ژمارەیان، كە چ بەرەو ناوخۆی فەرەنسا و چ بەرەو دەرەوەی، ڕۆڵی دیار و بەرچاویان بینی، لە وورووژاندن و بەیانكردن و بەرپاكردن و پێشكەشكردنی جۆرەها بۆچوون و ڕاو سەرنج و پرسیار، دەربارەی سەرجەم كایەكانی ژیانی مرۆڤ و ئەندێشەو خەو و خەیاڵ و خولیاكانی. دەربارەی دواڕۆژێكی ئایدیاڵ، بڕواو هەڵسوكەوتی لیبڕاڵ، ڕادیكالیەت لە جۆرێتی ژیاندا، تا دەگاتە ڕەخنە لە دامەزراوەی سیاسی و حیزبی و پەروەردە و خوێندن، هەروەها هەڵوێست بەرامبەر بە سیستەمی كۆلۆنیالیزم و سەرمایەداری و سۆشیالیزم و سیاسەتی جیهانی دوو جەمسەری.
دیارە ئەم كایە ڕۆشنبیریە گەورەو فراوانەی فەرەنسا، لەگەڵ ئەو هەموو كاریگەریە مەزنەی لەسەر كایەی فەلسەفی و ڕۆشنگەری جیهان هەیبوو وە هەیەتی و ئەو ڕۆڵە بەرچاوەی بەرهەمەكانی بیرمەندان و فەیلەسوفەكانی فەرەنسا لەو بوارەدا بینیویانە، لێ نەیتوانیوە ڕێگری لەو پاشەكشەیە بكات، كە دووچاری زۆر بوار و كایەی هەمەجۆری ژیانی كۆمەڵگای فەرەنسی بوو، بۆ نمونە سیاسەت. هەر بۆیە زۆر بیرمەند بە ئاڕاستەی ڕەخنە لە خودی ڕۆشنگەری و ڕۆشنبیرانی فەرەنسا هەنگاویان ناوە و داوایان كردوە چاوبخشێنرێتەوە بە زۆر بیر و بۆچوون و ئاكار و هەڵوێستدا.
ریمۆن ئارۆن (١٩٠٥-١٩٨٣) هەر لە ناوەڕاستی سەدەی ڕابردوو بە كتێبی (ئەفیونی ڕۆشنبیران) ساڵی ١٩٥٥، هۆشداری لە كاریگەری دۆگما و ئاڵودەبوونی ڕۆشنبیرانی فەرەنسی و بگرە جیهانیشی دا، بە ئایدیۆلۆژیا جۆراوجۆرەكان بێ بیركردنەوە قوڵبوونەوە تیایاندا.
كتێبەكەی جولیان بیندا (١٨٦٧-١٩٥٦) بە ناونیشانی (خیانەتی ڕۆشنبیران)، كە ڕەخنەی توندی لە ڕۆشنبیران دەگرت، لەسەر ئەوەی زۆربەیان ئاڵودەبوون بە ئایدیۆلۆژیا و خەریكی سیاسەتن، لەبری كاركردن لەسەر بنەماو باوەڕ و بەهاكان. هەموو هەڵپەی گەیشتن بە دەسەڵات و خۆنزیككردنەوەن لە دەرباری سەرۆك و دەسەڵاتداران و حوكمڕانان. جان فرانسوا لیوتاریش (١٩٢٤-١٩٩٨) لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (قەبرێك بۆ ڕۆشنبیر) ڕەخنەی توند لە مۆدێرنێتە و ڕۆشنبیرانی دەگرێت، كە نەیانتوانی ئەو هەموو ئایدیۆلۆژیایانەی لەو سەردەمەدا پەیدابوون، بۆ دەستبەرداركردنی ئازادی و دابینكردنی خۆشی بۆ مرۆڤایەتی، شكستیان هێناو داڕمان و بە پێچەوانەوە، هۆلۆكۆست و هێرۆشیماو ناكازاكی و ئاپارتاید و نازیزم و فاشیزمی نوێ و جۆرەها جەنگیان بەرهەم هێنا.
باسكال بونیفاس (١٩٥٦- ) لە كتێبەكەیدا بەناونیشانی (ڕۆشنبیرە ساختەكان) باسی ئەوە دەكات چۆن میدیا ”ڕۆشنبیری درۆ” بەرهەم دێنێت، چۆن كۆمەڵێ ڕۆژنامەنووس و شڕۆڤەكار دەستیان بەسەر فەزای ڕۆژنامەگەری و ڕۆشنبیری فەرەنسیدا گرتوە و بە ئامانجی ئاڕاستەكردنی ڕای گشتی بەرەو ئایدیۆلۆژیا تاك ڕەهەندەكان كاردەكەن. سیمون دی بوفوار (١٩٠٨-١٩٨٦) ژنە بیرمەند و نووسەری بونگەرایی فەرەنسی لە كتێبەكەیدا (ڕۆشنبیران)، كەڕۆمانێكە، باسی ڕۆشنبیر دەكات لەسەردەمی جەنگدا و چۆن كاریگەریەكانی جەنگ تێڕوانینی ڕۆشنبیر بۆ ژیان و مردن و خۆشەویستی و سیاسەت و ئەدەب و بیر و نووسین دەگۆڕێت.
ڕێژی دوبریه (١٩٤٠- )، یەكێكی ترە لەو بیرمەندە فەرەنسیانەی، كە ڕەخنەی توند ئاڕاستەی ڕۆشنبیرانی ووڵاتەكەی دەكات. دوبریە بە ڕەشبینیەكی تۆخەوە دەڕوانێتە كایەی ڕۆشنبیری و كارەكتەرەكانی. لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (ڕۆشنبیرانی فەرەنسا; تەواوبوون و كۆتایی)، باسی لەدەستدانی ڕاستگۆیی و ڕۆڵی ڕۆشنبیران و بێسوودی لە بوونیان دەكات. دوبریە یەكێك بوە لەوانەی كە ڕۆڵی ڕۆشنبیری زۆر بەهەند وەگرتوە، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا گەیشتۆتە ئەو بارەی شك لە ڕۆڵی ڕۆشنبیر بكات و بە ”درۆزن” و ”ئازای ساختە” و ”فێڵباز” و ”مەكرباز” پێناسەیان بكات. ئاخۆ چیبێت وا لە دوبریە بكات بگاتە ئەو باوەڕە؟ كاتێك خۆی وەك بیرمەندێكی چەپ، پەیوەندی بە شۆڕشی كوبا و تشی گیڤارا (١٩٢٨-١٩٦٧) وە دەكات. پاش ڕزگاربوونیشی لە زیندانی بۆلیڤیا، دەگەڕێتەوە فەرەنسا و بەردەوام دەبێت لە بەشداری كردن لە زۆر گفتوگۆ و مشتومڕی سەردەمدا دەربارەی زۆر كێشە و باسی دونیا. ساڵی ١٩٨١ دەبێتە ڕاوێژكاری سەرۆك فرانسوا میتران (١٩١٦-١٩٩٦)، بەڵام هەر زوو دەست لەكار دەكێشێتەوە و دەڵێت: ”ڕۆشنبیر یان دەبێت ئازاد بێت، یان دەبێت نەبێت”.
دوبریە لەژێر كاریگەری بۆچوونەكانی نووسەرانی ڕەخنەگر لە كایەی ڕۆشنبیری و ڕۆشنبیران، كە لەسەرەوە باسكران، پێیوایە چیتر ووشەی “ڕۆشنبیر” ناتوانرێت بدرێت بە هەركەسێك دوو ووشەی نووسی، بەڵكو دەبێت ووشەو هەڵوێست ئاوێتە بێت، بۆ ئەوەی نازناوی ڕۆشنبیر وەك ”كاڵا بەقەد باڵابێت”. ئاخر یەكەم ئەركی ڕۆشنبیر بەرگریكردنە لەو بەها مرۆڤانە و شارستانی و كولتوریە بەرزانەی، كە ڕۆشنبیر دەبێت یەكەم كەس بێت هەستیان پێبكات، پێش كەسانی تر، نەك لە سایەی بەرژەوەندیدا لە بیریان بكات. ڕۆشنبیر دەبێت دان بە هەڵەكانیدا بنێت، گەر تەواوی بەهاكان پێش بەرژەوەندیەكان نەخات، ئەوا باشترە ناوی ”تاریكبین” بێت نەك ڕۆشنبیر.
دوبریە هەندێك لە بەناو ڕۆشنبیرەكان بە شایەتحاڵی درۆ ناوزەد دەكات، لەو کتێبەدا نەک هەر ڕایدەگەیەنێت کە ڕۆشنبیری فەرەنسی نزیکە لە کۆتایی، بەڵکو مردنی ئەو بەهایانە پشتڕاست دەکاتەوە کە هاوڕێی لەدایکبوونی "ڕۆڵی بەرزی ڕۆشنبیر" بوون. ئەو پێی وایە ئێستا رۆشنبیران بوونەتە باندێکی خراپەکاری زیانبەخش و کوێر لە ئاستی واقیعی ئەوەی دەگوزەرێ و حەقیقەتی ئەوەی كە ڕووئەدات....
لە ژێر سایەی ئەوەی سەرەوەدا; ئایا دەتوانرێت بەراوردێك بكرێت لە نێوان كایەی ڕۆشنبیری كوردی و فەرەنسیدا؟ ئایا ئەوەی كە دوبریە و ئەوانی پێش ئەوی ڕەشبین كردوە و ناچاری دوودڵی و گومانی كردون، بەرامبەر بە ڕۆڵی ڕۆشنبیر لە كایەی ڕۆشنبیری فەرەنسیدا، لە كۆمەڵگای كوردیدا هەمان پاساو بۆ ڕەشبینیمان هەیە؟ من پێموایە هەبێت و زۆریش بێت، لەگەڵ جیاوازی زەمین و ئاسمانی هەردوو كایەكەدا، كە لە بنەڕەتدا هەر جێگەی بەروارد نین، لێ فرسەتە بۆ چاوخشاندنەوەیەك بەوەی لای خۆمان....
ئێوە خۆتان سەرپشك بن.
دیاری ئەحمەد مەجید
به‌روار: 18/05/2022
771 جار خوێندراوه‌ته‌وه
|